جامعه شناسی "پیاده روی اربعین حسینی" 2

2. سطح تحلیل میانه: راهپیمایی اربعین به مثابه مناسک سیاسی

از نگاه امیل دورکیم جامعه‌شناس برجسته‌ی فرانسوی، آنچه جامعه را سر پا نگه می‌دارد، احساس «همبستگی» میان اعضای آن است. او برای بازشناسی جامعه‌ی ‌مدرن از جامعه‌ی ‌سنتی نیز از همین مفهوم استفاده کرده و بر اساس میزان و نوع همبستگی میان اعضای آن، جامعه‌ی‌ سنتی را جامعه‌ای ساده و دارای همبستگی مکانیکی و جامعه‌ی ‌مدرن را پیچیده و با همبستگی ارگانیک می‌داند.

البته برای درک ماهیت همبستگی اجتماعی، در جامعه شناسی دورکیم به میزان و نوع «تقسیم کار» ارجاع داده می شود. او بر این باور بود که در شرایط تقسیم کار کم و ساده که همبستگی مکانیکی را پدید می آورد، مردم کارهای همانندی انجام می دهند و از این رو تمایل دارند که مانند هم بیاندیشند و هنجار حاکم بر چنین جامعه ای نیز هم رنگی با جماعت است.
با این حال به نظر می رسد در مطالعات جامعه شناسیِ دین دورکیم، می توان به درک بهتری از ریشه های همبستگی اجتماعی دست یافت. دورکیم بر این باور است که در جامعه ی سنتی، دین نقش پررنگی در ایجاد و تداوم همبستگی اجتماعی بازی می-کند.

او اثرگذاری و تعیین کنندگی دین در چنین جامعه ای را با تکیه بر اعمال ملموس عبادی و آداب نمادین دینی توضیح می دهد. گردهم آیی مردم برای انجام مناسک عبادی مشترک و نمادین در چنین جامعه ای، حس نیرومند تعلق گروهی را میان آنها ایجاد و تثبیت می کند.

به باور دورکیم «هیچ جامعه ای وجود ندارد که لازم نداند در فواصل منظم زمانی، احساسات و آرمان های جمعی را به علامت حفظ آنها و تصدیق دوباره آنها به نمایش بگذارد؛ زیرا این ها هستند که عناصر سازنده وحدت و شخصیت یک جامعه را تشکیل می دهند.
جامعه ضمناً می داند که این بازسازی معنوی و اخلاقی امکان ندارد، جز به وسیله گردهم آیی های مکرر و بر پا کردن تجمعات و جلساتی که در آنها افراد به اتفاق به تأکید مجدد بر احساسات جمعی خویش بپردازند.»

در راهپیمایی بزرگ اربعین احساس همبستگی میان حاضران در قوام و تثبیت همبستگی دینداران، تاثیر به سزایی دارد. تبدیل اربعین به مناسکی جهانی با فراگیر شدن این رویداد به کشورهای منطقه و نیز حضور غیرمسلمانان در این همایش عظیم، ابعاد تازه ای به این مناسک می بخشد؛ چنین آیینی زمان و مکان و فضا را درهم پیوند می زند و رفتار جمعی با تقسیم کار میان میهمانان و میزبانان و نیز احساس مشترک و عینیت آن برای انجام مناسک عبادی مشترک و نمادین، حس نیرومند تعلق گروهی را میان آنها ایجاد و تثبیت می کند.
اگر چه اغلب حاضران را باورمندان به مکتب شیعی و وفاداران به اسلام انقلابی تشکیل می دهند اما اکنون دایره چنین همایشی به اهل سنت و حتی غیرمسلمانان نیز ارتقا یافته است و نوعی همبستگی بزرگ معنویت خواهان و آزادی طلبان را رقم زده است.

چنین همایشی که ابعاد سیاسی غیر قابل انکاری دارد بر بستر مناسک دینی بزرگداشت قیام سالار شهیدان صورت می گیرد و به نوعی جهانی شدن پیام انقلاب اسلامی که آن نیز بر پایه مناسک دینی عاشورا رقم می خورد به ثبوت می رساند.
در مناسک عاشورایی زمان و مکان و افراد به نمادهای خاص و با اشعار و سروده ها و نیز حضور در حسینیه ها و مساجد، یاد قیام سالار شهیدان (ع) را گرامی داشتند.

مروری بر تحولات انقلاب اسلامی از قیام 15 خرداد گرفته تا راهپیمایی عظیم عاشورای سال 57 اهمیت استقرار انقلاب اسلامی بر پایه مناسک عاشورایی را نشان می دهد از این جهت گفتمان اسلام انقلابی شیعی محور در همایش بزرگ اربعین سرچشمه جریان ها و خیزش هایی است که در موفقیت محور مقاومت بر جریان معارض با فرهنگ عاشورا یعنی جریان سلفی تروریستی تاثیر و کارایی خود را نشان داده است.

راهپیمایی اربعین رویدادی مردمی

اگرچه اکنون با حاکم شدن دولت های شیعی در عراق و ایران و اهتمام دو کشور بر بسط و گسترش آیین های دینی و زنده نگه داشتن فرهنگ عاشوراست اما وجه مهم قابل مطالعه راهپیمایی اربعین، مردمی بودن آن است.

ریشه داشتنِ فرهنگ پذیرایی از زائران امام حسین نزد مردم و عشایر عراق و نیز حضور میلیون ها ایرانی با هزینه شخصی و بدون سازماندهی حکومتی، به راهپیمایی اربعین هویت غالب مردمی بخشیده است. چنین پدیده ای تبدیل شدن فرهنگ عاشورا به عمق استراتژیک دو کشور تبدیل کرده است. در واقع بر خلاف تحلیل هایی که حضور ایرانیان در راهپیمایی اربعین را حکومتی و ایدئولوژیک با سازماندهی رسمی القا می کنند؛ اکثریت ایرانیان حاضر در راهپیمایی اربعین را مردم و جوانان کشور بدون حمایت و سازماندهی حکومتی تشکیل می دهند.

اگرچه حضور برخی نهادها در برپایی و استقرار موکب های باشکوه و عظیم؛ به نوعی تهدیدکننده سادگی و مردمی بودن این راهپیمایی تلقی شده است؛ اما دقت در منابع مالی چنین نهادهایی نیز ریشه و بنیان مردمی بسیاری از نهادهای خدمت رسان را در اربعین اثبات می کند.

همایش و راهپیمایی بزرگ اربعین که اکثریت قاطع آن را مردم عراق تشکیل می دهند به نوعی غلبه و ظهور جغرافیای انسانی بزرگ شیعی را نوید داده است که با وجود حضور دو میلیون ایرانی عمدتا بر پایه حضور گسترده شیعیان و دیگر مسلمانان عراق است.