تحریم: وابستگی یا همبستگی؟
ابتدا مرور چند گزاره:
تحریم‌ها بر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به انواع و اشکال مختلف اثر می‌گذارد.
تحریم‌ها برای دو دسته هدف کاربرد دارند، یکی با هدف تغییر رفتار و اطاعت کشور خاطی است و دیگری با هدف کیفر دادن و تنبیه کردن مردم کشور خاطی.
تحریم‌ها می‌خواهند با افزایش فشار اقتصادی بر مردم باعث نارضایتی و در نتیجه عامل ناآرامی، اعتراض، متضرر شدن حکومت و افزایش فاصله میان مردم و حکومت شوند.
هدف از تحریم، فشار بر ارگانیستم کشور و ایجاد عدم تعادل در آن است.
یکی از مهمترین حوزه اثر تحریم ها، حوزه اثر جامعه مدنی است که اثر مستقیم آن تغییر استاندارد هنجارهای جهانی با شرایط موجود، بازسازی هویت‌ها و حرکت مردم به سمت طغیان است، اثر غیر مستقیم آن مشروعیت یافتن بخشی از بازیگران و کاهش مشروعیت بخشی دیگر از بازیگران است؛ معمولاً در شرایط تحریم از آنجایی که امنیت اهمیت پیدا می‌کند بلوک نظامی‌ها قوی می‌شود. دیگر اثر جانبی تحریم‌ها بر جامعه مدنی این است امنیت مهم شده و حمایت از وضع موجود در داخل کشور تقویت می‌شود و محافظه‌کاری گسترش پیدا می‌کند. حوزه اثر دیگر تحریم، سرریزهای منطقه‌ای و جهانی است که باعث می‌شود اشتراکات فروپاشیده شود، مواضع جدید اتخاذ شود و هویت‌ها و منافع جدید بین‌المللی شکل بگیرد. تجزیه و تحلیل تضادهای اجتماعی نیز نشان از افزایش آن در زمان تحریم دارد و به همراه آن مشکلات اقتصادی و اجتماعی باعث افزایش فاصله میان دولت و جامعه می‌شود. در این میان، برخی تحریم را تهدید می دانند و برخی آن را فرصت، اما آنچه مورد وفاق همگان است این است که در بسیاری از موارد تحریم، بیش از آنکه تحدید فرصت ها باشد، فرصت آفرین بوده است. مثال بارز آن در حوزه نظامی است. بر هیچ کس پوشیده نیست که در ابتدای جنگ تحمیلی، کشور از نازلترین ادوات جنگی و دفاعی محروم بوده (سیم خاردار) و فاجعه بارتر از آن به جهت تحریم از خرید و تهیه آن نیز ناتوان بوده است، ولی اکنون کشورمان در صنعت نظامی و دفاعی از معدود کشورهایی است که قدرت بازدارندگی اش، جهان بسیج شده علیه ما را (با همه عِدّه و عُدّه) سرجایش نشانده است!
برخی تحریم را باعث فرار مغزها و مهاجرت به خارج می پندارند(سرخوردگی اجتماعی) اما به زعم برخی دیگر، تحریم ها انسجام اجتماعی را در کشور به همراه داشته است. به نمونه بارز آن، می توان به تحریم سپاه اشاره کرد که رادیکالترین و منتقدترین قشر جامعه به سپاه را نیز به صدور بیانیه حمایت قطعی از سپاه واداشت!
شکی نیست که جامعه بر اثر تحریم به اندازه وابستگی کشور به خارج، مورد عتاب و خطاب قرار گرفته، متضرر شده و از همبستگی ملی دور شده و خواهد شد. با در نظر گرفتن نظریه‌های وابستگی در جامعه شناسی، هر چه میزان وابستگی یک کشور بیشتر باشد رنج و محنت حاصل از تحریم هم در آن جامعه بیشتر خواهد بود. اما نکته اینجاست که چه باید کرد؟ مگر می توان آثار منفی اقتصادی حاصل از تحریم را نادیده گرفت؟ روانشناسی اجتماعی رفتار ایرانیان در دو دهه اخیر نشان می دهد که جامعه بطور اعجاب انگیزی از سبک زندگی دهه شصت و هفتاد فاصله گرفته و به ورطه سبک زندگی غیرایرانی(عمدتا غربی) افتاده است! و لازمه تنفس در چنین فضایی ، سبکی از زندگی است که پدیده ای به نام تحریم براحتی می تواند آن را دستخوش ناملایمات و تکانه های شدید قرار دهد. در واقع تن دادن به این نوع سبک زندگی، تکریم تحریم است. از سویی دیگر نیک میدانیم که سبک زندگی، به عنوان مجموعه ای از ارزش ها، طرز تلقی ها، شیوه های رفتار، حالت ها، سلیقه ها و... تأثیر شگرفی بر سرنوشت و آینده هر فرد و جامعه ای دارد. درواقع، سبک زندگی واژه فراگیری است که از سلیقه فرد در زمینه مصرف، کار و شغل، سرگرمی و تفریح، آرایش مو و لباس، تا هنر و. .. را شامل می شود. یکی از مهمترین دلایل اهمیت مقوله سبک زندگی، اهمیت آن با سیاست و ساحت کلان اداره یک جامعه است. بدین معنا که اساس موفقیت در سیاست ورزی و اداره امور در هر جامعه ای، مبتنی بر سبک زندگی مردمان آن جامعه است. به تعبیری، اگر قرار است که سیاست ورزی در یک جامعه به کسب فضایل، پیشرفت، آزادی، رفاه و... منتج شود، این مسائل باید به دغدغه مردم آن جامعه تبدیل شده و آنها در سبک زندگی خود برای این مسائل اهمیت قائل شوند. بر همین اساس، موضوعاتی مانند تحریم زمانی اثر خود را در جامعه از دست خواهد داد که باور عدم کارکرد آن (عدم توان عملکردی فعال)در جامعه نضج گرفته باشد. یعنی جامعه، باور داشته باشد که بیش از اثرات تحمیلی از خارج، آنچه آنان را می آزارد تهدید تحریم است! نه خود تحریم.
به عبارتی ساده تر اثرات فوبیای تحریم مخرب تر از خود تحریم هاست و غلبه بر این فوبیا، بیش از آنکه آموزش بخواهد، سبک زندگی درست می خواهد. یکی از اصول سبک زندگی ایرانی اسلامی،که اتفاقا اثر خنثی کننده مهمی در بسیاری از تحریم ها دارد، اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی، که امروز به عنوان یکی از مهمترین مسائل کشور ما مطرح است، زمانی می تواند به عنوان یک الگوی موفق پیاده و عملیاتی شود که در سبک زندگی مردم جایگاه شایسته و بایسته ای پیدا کند. به عبارت دیگر، اگرچه اقتصاد مقاومتی در نگاه اول یک امر سیاستگذارانه بوده و در مورد آن شاید این تصور وجود داشته باشد که مردم چندان نمی توانند نقشی داشته باشند، اما در اصل و اساس، ستون فقرات اجرای این مهم، مردم هستند که بویژه با سبک زندگی متناسب با اقتصاد مقاومتی می توانند به موفقیت این راهبرد کمک کنند. علی رغم این موضوع، متأسفانه برخی نشانه ها حاکی از فاصله داشتن سبک زندگی ما با اقتصاد مقاومتی است و این موضوع دغدغه بسیاری از افراد جامعه شده است. توجه به دو مثال در این زمینه مفید خواهد بود:
- براساس گزارشی که خبرگزاری فرانسه در سال 1393 منتشر کرده است، زنان ایران ۳۸ میلیون نفر از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند و ایران در منطقه خاورمیانه پس از عربستان در جایگاه دوم و در جهان در جایگاه هفتم مصرف مواد و لوازم آرایشی قرار دارد. نکته جالب اینکه بخش عمده این کالاها از خارج تأمین و 60 درصد آنها به صورت قاچاق وارد کشور می شود. متأسفانه واردات بالای این دست کالاهای مصرفی غیرضرور، مقادیر هنگفتی ارز از کشور خارج می کند که چون آورده ای برای اقتصاد کشور ندارد، به معنای اتلاف سرمایه می باشد. در صورتی که همین ارز را می توان صرف واردات کالاهای ضروری و سرمایه ای کرد که مفید به حال اقتصاد کشور باشد. اما اینکه چرا این اقدام صورت می گیرد، به تغییر در سبک زندگی و افزایش گرایش به آرایش در میان زنان و دختران ایرانی برمی گردد.
- گرایش به مصرف، تجمل گرایی و اسراف نیز در سال های اخیر در کشور رشد داشته است. متأسفانه میل به مصرف و تجمل گرایی به معیاری برای کسب اعتبار اجتماعی نیز تبدیل شده است. به عنوان مثال در مهمانی ها، هرقدر که سفره مهمانی رنگین تر و شلوغ تر باشد، تحسین بیشتر مهمانان و مباهات بیشتر میزبان را در پی دارد. همین دست مسائل، افزایش گرایش به شغل های کاذب اما با درآمد بالا، چند شغله شدن و... را به دنبال داشته است. به عبارت دیگر، افزایش میل به تجمل و مصرف، به معنای رشد نیازهای کاذب در انسان است و حال افراد برای اینکه بتوانند این نیازهای کاذب را پاسخ بگویند، مجبور می شوند که برای کسب درآمد بیشتر، به انجام اموری مشغول شوند که سود چندانی به حال اقتصاد کشور ندارد.
مسائل مذکور نشان می دهد که سبک زندگی کنونی ما تناسب چندانی با اقتصاد مقاومتی ندارد و نمی تواند مقوم آن باشد. به نظر می رسد که نقطه کانونی برای موفقیت در بحث تحریم ها و تحقق اصول سبک زندگی صحیح، و بطور مشخص اقتصاد مقاومتی، به عنوان راه حل ویژه بحث تحریم ها، فائق آمدن بر تحریم ها، اصلاح برخی عادت ها و شیوه ها در سبک زندگی می باشد.
