دولت ـ ‌ملت ( مردم )

در روند شکل گیری جمعیت ، ‌پروسه ی ملت چینی محقق می شود ، که در روند کنش های اجتماعی در طول تاریخ ، آرام ‌آرام به شکل امروز خود ، رسیده است . چینش جمعیت به صورت یک ملت ، مانند چینش آجرها در ساختمان است . فرآیند ساختمانی که از ملت ساخته می شود Nation- building یا ملت چینی نامیده می شود [1] . این پروسه یک فرآیند تخصصی است .

    با جمع شدن مردم در کنار یکدیگر ، آرام آرام جمعیت شکل گرفته ، به چینش « ملت »‌اقدام نمایند . یعنی برای این که دارای پرچم واحد ، پول واحد ، زبان واحد برای مکالمه ، قوانین و مقررات واحد ، مراودات اقتصادی و .... باشند ، به مرور معیارهایی را برای خود تعریف کرده و در قالب آداب و رسوم ، فرهنگ و گزاره های دیگر ، ملت سازی را شکل می دهند . از سوی دیگر ، نیاز به « حاکمیت » یک عنصر اساسی جامعه سازی است ؛ چه نوع حکومتی ، با چه ساختاری و چه افرادی ، با چه ویژگی هایی برای حکومت کردن ؟ این دغدغه ، تلاش عظیمی را در جوامع مختلف برای جامعه سازی بهتر و برتر به دنبال داشته است . این تلاش را دولت چینی یا State-building نامیده اند . [2]

     در طول روند جامعه سازی ، حد فاصلی که برای ملت چینی و دولت چینی ایجاد گردید ، به چینش سیستم ، یا اصطلاحاً « نظام » موسوم شد . نظام سازی و سیستم چینی System-building . حال اگر این دو روند یعنی روندِ خطیِ حرکت ، از فردیت به جمعیت و نیز حرکت از چینش دولت وچینش ملت که میانه ی آن ، چینش نظام است بر یکدیگر منطبق شوند ، از نسبت شناسی آن ها ، شش واژه پدید می آید : دولت ، ملت ، نظام ، فرد و جمع  .

     آن دو بخش مرکزی که بر یکدیگر منطبق می شوند ، « نظام » و « سیستم » هستند . یعنی فردیت فرد و ملاحظات جمع از یک سو و چینش دولت ـ ملت هم در آن از سوی دیگر دیده می شود . در این چهار وجه ، بایستی ساختار سیستم  ، با ساختار نظام منطبق باشد . اگر این چهار وجه ، به مثابه یک اسکلت شناخته شوند ؛ بر روی این اسکلت ، هرمی چیده می شود به نام « جامعه » . جامعه سازی به مثابه چینش گوشت و پوست بر روی این اسکلت چهار وجهی ؛ از فرد به جمع و از ملت به دولت ، است . نقطه ی کانونی جامعه سازی ، انطباق نظام با سیستم خوانده می شود . گوشت و پوستی که بر روی آن اسکلت چیده می شود ، سه حوزه دارد : « دولت » در رأس ، « مردم » در قاعده ، و « نظام » به عنوان ساز و کار تعامل مردم و دولت . در این مرحله ، هِرم جامعه شکل می گیرد . در جامعه سازی این عناصر و اجزاء را بدون کم و کاست باید در نظر داشت . [3]

---

[1] - Strategic Planning – www. Andishkadeh . ir .

[2] - Fukuyama . Francis , State- building , Cornell University Press , 2004 , p.2 .

[3] - Strategic Planning- www.Andishkadeh. Ir .

 

جامعه سازی

     بحث پیرامون جامعه سازی ، یکی از پرسش های امروز بشر است . مسأله ی اصلی انسان امروز این است که، جامعه ی خود را چگونه شکل داده و آن را پیش ببرد. در آغاز ، مسأله ی مطرح بشر ، فردیت بود . این فردیت از غارنشینی و سپس آرام آرام به روستانشینی و آن گاه به شهرنشینی منتقل شد و به مرور بسط یافت و پیچیده شد ؛ در دویست ـ سیصد سال اخیر ، مسأله ای فلسفی در حوزه ی علوم اجتماعی مطرح گردید . این که مبنا فردیت است یا جمعیت ؟ کدام یک از این دو گزاره مهم است . فرد مطرح است یا
جمع ؟ تفرد Individualism یعنی این که فرد در ساختار اجتماعی فردیت خود را مبنا بداند ، یا این که اصالت به جمع Collectivism  بدهد ؟

 

فردیت یا جمعیت

     جامعه ی لیبرالی ، جامعه ی Individual است یعنی جامعه ای است که فردیت در آن حرف اول را
می زند . جوامع سوسیالیستی ، یا جوامع چپ ، نقش فرد را به عنوان سلولی در درونِ پیکره ی جمع ، مضمحل و هضم شده می بینند . لذا در تفکر آنان « جمعیت » مطرح است نه « فردیت »‌. این افراط و تفریط در این یا آن ، یا این که ، یک پاسخ نیاز دارد . این که به هر جهت ، فرد و جمع هر کدام تا چه اندازه سهم دارند ؟ به بیان عمیق تر ، حدفاصل فرد و جمع ، فردیت و جمعیت ، تفرد و تجمع چیست ؟

حکمت جماعت ٢

   ادامه مباحث گذشته ...

  منظر فلسفه ی اجتماعی موردنظر اسلام ، جماعت است . این دو نگاه یعنی نگاه اسلام به جماعت و نگاه غرب در فلسفه ی اجتماع را می توان این گونه تبیین نمود .

     در فلسفه ی اجتماعی ، زمینه ی پیدایش اجتماع ، نیاز افراد به یکدیگر است . عنصر قوام و دوام اجتماع و جامعه ، نیز منفعت میس باشد . حال این منفعت ، گاه در زمین تعریف می شود ( نظام فئودالی ) . زمانی روابط تولید با اندیشه مارکس مدنظر است . یا در کاپیتالیسم ، با ثروت مالی و پول تبیین می گردد .

     در روش و متدلوژی ، فلسفه ی اجتماعی ، دو کارکرد اصلی را برمی تابد . در بینش ، از تفهم شروع و به اتفاق بین الاذهانی می رسد ؛ اتفاق ایجاد می کند و در بین ذهن ها وفاق به وجود می آورد . این اتفاق بین الاذهانی را در فلسفه ، نهمین گام مسالةی فلسفه بر می شمرند . دغدغه ی فلسفه ی امروز نیز همین مسأله ی بیناذهنیت است . یعنی چگونگی حل مشکل بیناذهنیت . زمانی که یک مفهوم به ذهن ها می تابد ، باید یک مفاهمه ایجاد شود ، اما این تفاهم حاصل نمی گردد . مشکل ، یا از مفهوم است یا از ذهن ها .
در این صورت ، مربوط به بینش می شود . در کنش ، تشریک رویه و تشریک مساعی مطرح می گردد . شراکت در روش و رویه ، و نیز در سعی و تلاش « بینش و کنش » است .

     روح حاکم بر فلسفه ی اجتماعی و مناسبات اجتماعی را می توان در دو مقوله دید :

1 ـ  بوروکراسی ( دیوان سالاری ) .

2 ـ  اذهوکراسی ( شایسته سالاری ) .

     در فلسفه اجتماعی ، ایدئولوژی های اجتماعی حاکم در بُعد فراگیر آن ، سوسیالیسم و کاپیتالیسم هستند. سوسیالیسم که مشارکت را بر می تابد و همه چیز را در شراکت می بند تا ضرر نکند و کاپیتالیسم یا سرمایه داری نیز ، سهم و سرمایه ی هر کس را جدا می خواهد . البته برای دست یابی به سرمایه ی بیشتر ، تشریک مساعی را نیز در نظر دارد . این روند فلسفه ی اجتماعی Social Philosophy است .

     اما حکمت جماعت در اسلام ، زمینه ی پیدایش اجتماع را در نیاز یکدیگر می داند . عنصر دوام و قوام اجتماع و جامعه را عقیده می داند . عقیده ی توحیدی . علامه طباطبایی نیز معتقد است که مبنای تشکیل اجتماعی عقیده است نه سرزمین یا وطن و نه حتی منفعت . [1] « اِنَّ الحیاه عقیدهٌ و الجِهاد » حیات انسان چیزی نیست جز عقیده و جهاد . البته عقیده ای که بر مبنای توحید باشد . عقیده ای که دارای وحدانیت است

و واحد . یعنی «‌کلمه ی توحید »‌.

     در روش شناسی و متدولوژی ، کارکردِ حکمت جماعت ، این گونه بیان شده است ؛ در بینش ، ایمان بین قلوب، با کلمه ی توحید . اتفاق بین الاذهان ، در توحید کلمه و تفاهم ، که وحدت کلمه را محقق می سازد . بنابراین کلمه ی توحید ، توحید کلمه و وحدت کلمه . این مباحث تلفیق نظر کاشف الغطاء و امام خمینی (ره) است : ایمان بین قلوب ، اتفاق بین الاذهان و تفاهم .

     کُنِش ، در حکمت جماعت « تعاون » است . « و تَعاوَنِوا عَلی البرَّ و التقّوی و لا تَعاوَنُوا عَلَی الإثمِ وَ العُدوانِ » [2] در سوسیالیسم و کاپیتالیسم ، تشریک مساعی و تشریک رویه خنثی است ، زیرا هم می تواند در اعمال خوب صورت گیرد و هم در اعمال زشت ، مانند ظلم .

     اما درحکمت جماعت ، کنش « تعاون » است و قرآن تأکید دارد دربِرّ ، اعمال نیک و تقوا ، یعنی همه خود را از منظر خدا ببینند . زیبایی در این جا متجلی می شود که همه با هم خود را در برابر خدا و از منظر او ببینند . « تعاونوا علی البرّ و التقوی » اما در پی آن قرآن تأکید دارد « و لاتعاونوا علی الاثم و العدان »‌مبادا در گناه و عداوت و دشمنی با یکدیگر همکاری نمایید . لذا تشریک مساعی و تشریک رویه در حکمت جماعت برای ظلمت و گناه ، جایگاهی ندارد .

     این کارکرد حکمت جماعت است . تفاوتی که در جمعیت و جماعت است ، حاصل جهت دهی آن دو می باشد . جماعت جهت دارد اما جمعیت این گونه نیست . چرا که صرف تجمع و جمع شدن در جایی ، جهت و سمت و سویی را ایجاد نمی کند . اما جماعت مسیر و جهت را نشان می دهد . به عنوان مثال : نماز جماعت ، دارای جهت است . این را هم در ساختار و هم در کارکرد آن می توان مشاهده نمود ، زیرا امام جهت ، قافله سالار است و جماعت نمازگذار ، قافله ای که به مقصد مشخصی در هجرت از خود هستند .

     فراگیری  در حکمت جماعت ، در تحقق تقواست . کارکرد اصلی آن و روح حاکم بر آن نیز ، « تقوا » است . با فرض پیوند دو کلمه عربی و یونانی ، یعنی تقوا و کراسی ، می توان این گونه بیان نمود که تقواکراسی ، یا حاکمیت تقوا ، زیرا « أِنَّ أکرَمَکُم عِندَاللهِ اَتقیکُم » .

     فراگیری سازی حکمت جماعت ، در حاکمیت تقواست ، کنش آن در تعاون و بینش آن در کلمه ی توحید و توحید کلمه است . قوام آن به عقیده و زمینه ی پیدایش اجتماع را هم در « نیاز » می بیند .

   بنابراین دو مکتب کلی وجود دارد . فلسفه ی اجتماعی در غرب ، حکمت جماعت در اندیشه ی اسلام . در این چارچوب ، طرح ریزی برای هر یک از مکاتب ، یعنی فلسفه ی اجتماعی و حکمت جماعت ، مفاهیم متفاوتی را در بر خواهد داشت .

---

[1]  ـ طباطبایی ، سید محمد حسین ،‌ روابط اجتماعی در اسلام ،‌ بوستان کتاب ، 1360 ، ص 16 .

[2]  ـ سوره المائده ، آیه 2 .

حکمت جماعت 1

      نگاه اسلام به اجتماع است نه به اشتراک . در اجتماع هم ، به جمعیت نمی نگرد بلکه متوجه « جماعت » است : « یَدُاللهِ مَعَ الجمّاعه » دست خدا با جماعت است .

     دکترین اجتماعی اسلام را در آغاز انقلاب اسلامی ، بنیانگذار جمهوری اسلامی ، آن را از منظر کاشف الغطاء مورد مداقه و بررسی قرار داد .

     جمله ی معروف کاشف الغطاء درباره ی روند تحقق اسلام در نظام اجتماعی ، در تحقق دو کلمه است ؛
« کلمه ی توحید » و « توحید کلمه »‌.

     در روند تحقق فلسفه ی اجتماعی مدرن این گونه است که ، مفهومی بر ذهن ها می تابد آن گاه از اذهان ساطع و سپس به « مفاهمه » و «‌تفاهم » تبدیل می گردد . آن روندِ تحقق اجتماع بود و اما روند تحقق جماعت در اسلام چیست ؟

     ابتدا « کلمه ی توحید » مطـرح است . در توحید وحدت وجود دارد و نخستین اصل در اسلام ، توحیــد

 است . کلمه ی توحید ، در گزاره ی ایمانی به قلب انسان می رسد ، به قلب وارد می شود . آن گاه ریشه ی آن نهال ، در قلب ، تبدیل به ایقان ( یقین ) می شود . انسان مؤمن ، موقِن می شود ، کفر را زدوده و انسان از شک به یقین می رسد .

     آن چه که از ذهن این انسان ساطع می گردد ؛ چیزی جز « یقین » و « توحید کلمه » نیست . توحید کلمه را بنیانگذار انقلاب اسلامی ، « وحدت کلمه » نامید . این مفهوم ، در ساختار طرح ریزی استراتژیک ، جایگاه خاصی دارد ، که البته مورد غفلت واقع گردیده است . لذا « کلمه ی توحید » از طریق سازوکار ایمان وارد قلب شده و از آن ساطع می شود .

     در دکترین کاشف الغطاء ، روند تحقق جماعت این گونه است که سپس توحید کلمه ، « احسان »‌را رقم می زند . احسان چیست ؟ احسان ، یعنی نیکویی و دیدن هرچیز بر سر جای خود . اگر هر چیز بر سر جای خود نباشد ، زشت است . علم زیبایی شناسی ـ علم الاستحسان یعنی همه چیز را نیکو دیدن . نظم ریشه در عدل دارد . و ریشه ی عدل در حق است. از این منظر ، حق و عدل و نظم و حسن ، بر یک مدار هستند . [1]

در اصطلاح فلسفه ی هنر ، یک هارمونی وجود دارد . در روند تحقق جماعت ، هنگامی که احساس محقق می شود ، « توحید کلمه » و وحدت کلمه پدید می آید که موجب انسجام جامعه می گردد .

     در فلسفه ی اجتماعی غرب ، مفهوم ، ذهن و بکه ی ذهن ها ( بیناذهنیت ) و سپستفاهم ، در روند تحقق اجتماع نقش آفرینی می کند .

     اما در حکمت جماعت ، اندیشه ی قرآنی بر آن احاطه دارد . در حکمت جماعت در هفت گام : کلمه ی توحید ، ایمان که به قلب می آید ، ایقان ، ذهن ، احسان و توحید کلمه به تشکیل اجتماع نایل شده و مفاهمه نیز به وجود می آید .

     وحدت کلمه در چنین اجتماعی شکل می گردد . چون بن مایه ی ایمانی دارد ، متکثر و پلورال نیست . چرا که در معرفت ایمانی کثرت نقشی ندارد . کلمه ی توحید ، واحد است و جهت ایمان هم یکی است . درنتیجه ، اجتماعی که پدید می آید ، واجد وحدت جوهری است .

---

[1] Straegic Planning – www . Andishkadeh , ir .

سه منشأ معرفتی فلسفه ی اجتماعی

   ادامه بحث پیشین...

  از اجتماع ، قدرت زاییده می شود ؛ قدرت توانایی تعمیم یافته ای برای کمک به اجرای تعهدات الزام آور در واحدهای نظام سازمانی جمعی است و از این حیث، قدرت یعنی فعال کردن تعهدات الزام آور [ پارسونز، 1381 ] . در کنار هم بودن ، تعهدی را نسبت به هم به وجود می آورد ؛ که قدرت در این جا آن تعهدات را ، الزام آور می کند .

     لذا پارسونز ، قدرت را حاصل نظام اجتماعی می داند . یعنی اجتماع علاوه بر رفع نیاز و منفعت که قوام و دوام جامعه است ، با بخش دیگری به نام قدرت ، که علاوه بر مسأله ی نیاز ، مُدام به بازتولید قدرت می پردازد ، توازن در جامعه را رقم می زند .

     در علوم اجتماعی ، سه منشأ معرفتی برای فلسفه ی اجتماعی برشمرده می شود :

     نخست ، علوم طبیعی که همه ی مناسبات را در روند طبیعی می داند . سپس پوزیتیویسم ، به ویژه با افرادی چون آگوست کنت . در تلقی سوم نیز ، گروهی که هرمنوتیک را مطرح می نمایند .

      البته امروزه همه ی این عقاید درهم تنیده شده اند و به سادگی قابل تفکیک نیستند . لذا شالوده ی اجتماع را که قوام آن در فلسفه ی اجتماعی مدرن بر تفاهم در رفع نیاز است ؛ می توان به طور اجمال این گونه بیان کرد :

1 ـ  منفعت ، که جِرِمی بِنتام درباره ی آن نظریه ی اصالت منفعت را مطرح نموده است .

2 ـ  زمین ، در تلقی فئودالی ، که مبنای مناسبات اجتماعی است .

3 ـ  روابط تولید ، در نظریه ی مارکس به عنوان شالوده ی اجتماع در سوسیالیسم مارکس .

4 ـ  نظام سرمایه داری ( کاپیتالیسم ) :

      در دویست سال گذشته ، دو ایدئولوژی در فلسفه ی اجتماعی پدید آمد . ایدئولوژی چپ و ایدئولوژی راست . در ایدئولوژی چپ ، مسأله این است : بیاییم در همه چیز شریک شویم تا ضرر نکنیم و مساوات رعایت شود . به این تلقی « نظام اشتراکی » گفته می شود . این نظام اشتراکی را سوسیالیسم می نامند . جریان دیگری که موسوم به راست است ؛ می گوید : با هم تشریک مساعی کنیم . یعنی شریک در سعی و تلاش ، که هر کس برای خود سرمایه و سهام و سود بیشتری داشته باشد . این نظام سرمایه داری است .

     روح حاکم بر این دو ایدئولوژی این گونه بیان می شود که سوسیالیسم به دلیل این که به اشتراک در همه ی حوزه هاست ، به عدالت می رسد . اما در ایدئولوژی کاپیتالیسم و سرمایه داری ، برای آن که شخص بتواند به سود بیشتری برسد ؛ باید آزاد Liberty باشد . لذا تلقی این است که در کاپیتالیسم ، لیبرتی و آزادی مطرح است ، برخلاف سوسیالیسم که عدالت را می جوید . اما در واقع ، آن چه که سوسیالیسم دنبال می کند مساوات است نه عدالت .